“Kalça ile diz arası nedir?” Bulmacasından Siyaset Teorisine: Anlam, Güç ve Toplumsal Düzen Üzerinden Bir Okuma
Kim bilir neden aklıma geldi bir sabah — bir gazetedeki bulmacada, “Kalça ile diz arası nedir?” sorusu okunuyordu. Yanıtın basit olduğu anlaşılıyordu: “uyluk.” ([Sorumatik][1]) Ama bu basit anatomik cevap, bir anda zihnimde bir benzetmeye dönüştü: Toplumun alt kısmı – sıradan yurttaşlar – ile üst kısmı – elitler ya da yönetim kademesi –, arada kalan mekanizma, “uyluk” gibi aracılık eden, taşıyıcı ve belki de görünmez bir bağ. Peki bu bağ nasıl işler? Kimse fark etmez ama omurgayı taşıyan bölüm işte burasıdır. Bu yazıda, bu benzetmeyle yola çıkarak toplumsal düzenin, iktidarın, kurumların ve yurttaşlığın meşruiyet ve katılım çerçevesinde nasıl şekillendiğini beraber inceleyelim.
“Uyluk”: Anatomik Cevap, Sosyolojik Benzerlik
Anatomi açısından bakarsak, kalça ile diz arasındaki bölge vücudun üst bacağını oluşturur; bu bölgeye “uyluk” denir. ([anatomy.co.uk][2]) Uyluk, tek bir kemik — Femur — tarafından belirlenir; bu kemik hem kalçayla hem dizle bağlantılıdır. ([Vikipedi][3]) Bu yapı, yükü taşır, hareketi sağlar, vücut dengesi ve yürüyüş gibi temel işlevlerde kritik rol oynar. ([Encyclopedia Britannica][4])
Toplumsal metafor olarak “uyluk”, halkı – geniş toplumsal kesimleri – temsil edebilir: Görünür değil belki ama toplumu taşır, yürütür, dengede tutar. Kalça (gövde/üst yapı) ile diz (alt yapı / somut kurumlar ya da politik düzen) arasındaki bağlantı, uyluk sayesinde gerçekleşir. Bu bakış, toplumun anatomi gibi organik bir bütün olduğunu hatırlatır: Her parça anlamlıdır, her parça gerekli.
Ama aynı zamanda sorulmalıdır: Eğer uyluk zayıfsa, kemik kırılırsa ya da düzgün beslenmezse ne olur? Toplumun “uyluğu” zayıfladığında — yani orta kesim, emekçi kesim, yurttaş çoğunluğu ihmal edildiğinde — toplumsal dengesizlik, kırılganlık, huzursuzluk kaçınılmaz olmaz mı?
Kurumsal Bağlamda: İktidar, Kurumlar ve “Aracı Bölge”nin Rolü
Toplumda “kurumlar” dediğimiz şeyler, yalnızca yasalar, anayasalar, partiler veya resmî yapılar değildir; aynı zamanda görünmez ama sürekli çalışan, ilişkileri düzenleyen ve toplumun altını — üstüne taşıyan mekanizmalardır. Bu bağlamda, uyluk metaforu kurumsal aracılığı da çağrıştırır.
– Alt yapı kurumları (eğitim, sağlık, yerel yönetimler, idari yapı) — toplumun farklı kesimlerine ulaşan;
– Aracı aktörler (sivil toplum, medya, mahalle temsilcileri, sendikalar, yerel girişimler) — halk ile devlet arası bağ kuran;
– Ve hukuki/siyasal düzen — kalça (üst yapı) ile diz (altyapı) arasındaki yükü taşıyan bir kemik gibi.
Eğer bu “kurumsal uyluk” sağlam ise, toplum dengede kalır. Ancak, kurumsal meşruiyet (yani halkın kurumu içselleştirmesi, kabul etmesi) zedelenirse — örneğin yozlaşma, adaletsizlik, katılım eksikliği, yurttaş ile kurum arasındaki kopukluk — o zaman uyluk çatlar, kırılır, toplum sarsılır.
Öyleyse: Bir ülkenin gerçek demokrasisi, yalnızca seçimlerden ibaret midir? Yoksa, kurumların sürekli işlerliği, yurttaş katılımı, adalet ve şeffaflık gibi değerlerin tüm topluma yayılmasıyla mı mümkündür? Kurumlar “sadece üstten idare mekanizmaları” değil, halkla el ele olan yapılar olmalıdır.
İdeoloji, Yurttaşlık ve Katılım: Uyluğun Kasları Gibi İşleyen Mekanizmalar
Uyluk, kaslarla, sinirlerle, damarlarla örülüdür — bu, toplumsal yapıda ise ideoloji, yurttaşlık bilinci, toplumsal aidiyet ve katılım gibi unsurlar demektir. Bu unsurlar, toplumu “yürüten”, harekete geçiren, omurga işlevi gören faktörlerdir.
– İdeolojiler: Toplumun hangi değerler etrafında örgütlendiğini belirler. Bir ideoloji — adalet, eşitlik, özgürlük, laiklik gibi — toplumu bir arada tutan kolektif kas olabilir.
– Yurttaşlık (citizenship): Salt vatandaşlık elzem değildir; yurttaşlık, hak ve görevlerin bilinci, toplumsal sorumluluk, dayanışma ve katılım ile anlam kazanır.
– Katılım: Vatandaşın sadece oy vermesi değil; kamusal tartışmalara dahil olması, kurumsal süreçleri etkilemesi, sivil toplum örgütlerinde yer alması demek. Katılım ne kadar genişse, toplumsal uyluk o kadar güçlüdür.
– Güç ilişkileri ve meşruiyet: Kurumların gücü — zor (yasa) ya da yumuşak (sosyal norm, ideoloji) — ancak yurttaşın onayıyla meşru olabilir. Meşruiyet, dışardan dayatılan bir otorite değil; içselleştirilmiş değer ve normlar üzerine kurulur.
Dolayısıyla bir toplumda adalet, eşitlik ve demokratik değerler ne kadar yaygınsa; yurttaş bilinci ve toplumsal katılım ne kadar yoğunsa; o toplumun “uyluğu” o kadar güçlüdür, kırılganlığı o kadar düşüktür.
Güncel Örnekler: “Uyluğu Zayıflayan” Toplumlar Üzerinden Karşılaştırmalı Analiz
Bugün pek çok ülkede, sosyal adaletten uzak, kutuplaşmış, yalnızca elitlerin çıkarına odaklı yaşam sürüldüğü duyuluyor. Bu tür toplumlarda aşağıdaki sorular belirsizliklere ışık tutuyor:
– Bir azınlık, medya ve devlet arasında güçlü bir “kalça — üst yapı” ilişkisi kurmuş, alt kesim ise yalnızlaştırılmış — bu durumda “uyluk” kırılgan değil mi?
– Kurumsal hizmetlerden eşit biçimde faydalanamayan, yurttaşlık haklarını hissetmeyen kesim, demokrasiden ne kadar pay alıyor? Meşruiyet sadece kağıt üstünde kalıyor mu?
– Katılım kanalları daralmış, sivil topluma baskı yapılmışsa — o toplumda kolektif hareket etme ve toplumsal sahiplenme duygusu nasıl zayıflar?
Örnek vermek gerekirse: Bazı ülkelerde sivil toplumun bastırılması, medya üzerinde devlet ya da sermaye baskısı, gençlerin politikadan uzaklaşması… Bu, uyluğu besleyen kasların atrofisi gibidir. Sonuç: Toplumsal mobilizasyon azalır, adaletsizlik artar, halk kendini temsil edilmeyen hisseder.
Öte yandan; eşit yurttaşlık hakları, sivil inisiyatiflerin desteklenmesi, katılım kanallarının açık olması; kurumların işlemesi; bunlar sağlam bir uyluk, dirençli bir toplumsal organizma anlamına gelir.
Meşruiyet ve Katılım Arasındaki İnce Dengede Uyluğun Rolü
“Meşruiyet” ve “katılım” kavramları, demokratik bir rejimin organik parçalarıdır. Ancak bu kavramlar, birer sözcük ya da kavramsal “etiket” değildir: Gerçeklikte hissedilmesi, işlerlik kazanması gerekir.
– Meşruiyet, devletin yasama-yürütme-judikatif organlarının sadece yasal yetkiyle değil, halkın kabulüyle var olmasını gerektirir. Kurumlar, yasalar ve kararlar — eğer halkın taleplerini, değerlerini, beklentilerini dikkate almadan biçimlendirilirse — kırılganlaşır.
– Katılım ise pasif değil, aktif yurttaşlık demektir. Seçim günü sandığa gitmek kadar, toplumsal sorunları gündeme taşımak, hak aramak, ortak yaşamı savunmak, eleştirmek ve değişim için sorumluluk almak demektir.
İşte “uyluk” bu işlevi yerine getirir: Hem meşruiyeti hem katılımı dengede tutan, sağlamlaştıran bir yapı olarak.
Ancak bu yapı sürekli çalışmalı — boş bırakılırsa kaslar erir, kemikler zayıflar. Sorular sormalıyız:
– Meşruiyet yalnızca yasalarla sağlanabilir mi, yoksa halkın gerçek katılımı + sosyal adalet + eşitlik şart mı?
– Katılım kanalları daraltıldığında, toplumun “uyluk” kasları nasıl korunur? Sivil toplum baskı altındaysa, yurttaşlık ne anlam taşır?
Provokatif Sorular: Sizce Bu Toplum “Uyluğunu” Sağlam Tutabiliyor mu?
– Siz — bir birey olarak — toplumsal yapının hangi katmanında hissediyorsunuz? Kalça mı, diz mi, yoksa uyluk mu?
– Kurumlar size gücünü toplumsal meşruiyete dayanırmış gibi geliyor mu, yoksa çıkar odaklı mı?
– Yurttaşlık bilinci ve katılım hakkı — sizin çevrenizde ne kadar yaşamsal, ne kadar var?
– Eğer bu katman zayıflarsa, bir arıza, kırılma ya da toplumsal çöküş kaçınılmaz mı olur?
Sonuç: Basit Bir Bulmacadan Derin Bir Siyasal Anadığa
“Kalça ile diz arası nedir?” sorusuna verilen basit cevap — “uyluk / femur” — anatomik olarak net ve doğrudur. ([Sorumatik][1]) Fakat bu basit cevap, toplumsal düzen, iktidar, yurttaşlık ve demokrasi bağlamında düşündüğümüzde çok daha derin bir anlam kazanabilir.
Toplumun altı — geniş kitleler, emekçiler, orta kesim — görünmez ama güçlü bir “uyluk” gibidir: Eğer bu kısım sağlamsa, toplum yürür, dengede kalır, kurumlar işler, demokrasi canlı kalır. Ama bu kısmı zayıflatırsanız — katılımı, meşruiyeti, yurttaşlığı ihmal ederseniz — en güçlü kemik bile kırılganlaşır.
Bu yazıda, bulmaca gibi basit bir sorunun arkasındaki toplumsal metaforu birlikte inceledik. Şimdi sizden beklediğim: Bu metafor üzerine düşünün, gözlemlerinizi yazın — sizin toplumunuzda “uyluk güçlü mü, yoksa zayıf mı?”
Toplumsal uyluğun — sivil katılımın, meşruiyetin, yurttaşlık bilincinin — güçlenmesi için sizce ne yapılmalı?
[1]: “Kalca ile diz arasina ne denir – Sorumatik”
[2]: “Thigh – Structure, Function, Location, Anatomy, Diagram”
[3]: “Femur”
[4]: “Thigh | Description, Anatomy, Function, & Injury | Britannica”